Μαζοποίηση: ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΩΝ ΜΑΖΩΝ

      Το πλήθος, η μάζα, έχει ένα είδος κοινωνικής υπερψυχής που δεν είναι το άθροισμα των ατομικών ψυχών που το συναπαρτίζουν. Από τη θέση αυτή γεννιέται το ακόλουθο αποτέλεσμα: οι πνευματικές ενέργειες όλων εκείνων που συναπαρτίζουν τη μάζα, αντί να συμπροστεθούν η μιά στην άλλη, καταστρέφονται ολοκληρωτικά ή ένα μέρος τους.

      Οι διαπιστώσεις αυτές δεν είναι καινούριες. Ο Σόλων έλεγε πως οι Αθηναίοι, ο καθένας χωριστά, ατομικά, ήταν πονηροί σαν αλεπούδες, κι ενωμένοι είχαν ένα πνεύμα μέτριο και χυδαίο.

      Υπάρχει μια αρχαία λατινική ρήση για τους γερουσιαστές που λέει: «γερουσιαστές καλοί άνδρες, γερουσία κακό θηρίο».

      Αφηγούνται πως ένας Έλληνας ομιλητής, όταν το πλήθος τον χειροκροτούσε, έλεγε: «Ποιος λόγος ανόητος ξέφυγε από το στόμα μου;» Τελευταίος ο Αριόστο διακηρύττει: «Είναι βέβαιο πως υπάρχουν άνθρωποι που αξίζουν για εκατό· άλλα δε γνώρισα ποτέ εκατό ανθρώπους που ν' αξίζουν όσο ένας». Είναι φανερό πως η παρατήρηση της πνευματικής μετριότητας της μάζας σε σχέση με το άτομο είναι αρ­χαία.

      Τα χαρακτηριστικά στοιχεία ενός πλήθους είναι η ομοφωνία, η ορμή, η αστάθεια και η επιφανειακή δικαιοσύνη. Οι αιτίες τους γεννιούν­ται από τη μίμηση, την ηθική μολυσματικότητα, την υποβολή. Πιστεύω πως σ' αυτά θα έπρεπε να προστεθούν το αίσθημα της εξουσίας και η ατιμωρησία.

      Η μίμηση, ο μιμητισμός έχουν μια τεράστια ασύνειδη δύναμη. Βλέπει κανείς να χορεύουν μερικά ζευγάρια στον ήχο μιας μουσικής κι αισθάνεται την επιθυμία να τους κρατήσει το ρυθμό. Βλέπει άλλος στο τσίρκο έναν άνθρωπο να περπατεί με το μακρύ ξύλο του στα χέρια πάνω σ' ένα καλώδιο ή σ' ένα χαλαρό σκοινί, και προσέχει, κάνοντας κινήσεις παρόμοιες με του ακροβάτη. Είναι δύσκολο να μη συντονίσεις το βάδισμά σου περπατώντας πλάι σε μια στρατιωτική μπάντα που πηγαίνει παιανίζοντας ένα μαρς. Η μόλυνση από την κίνηση και τη χειρονομία είναι συνέπεια του ενστίκτου της μίμησης. Ακούς να κλαίνε και σου 'ρχεται να κλάψεις. Βλέπεις να γελάνε κι έχεις την τάση να γελάσεις. Όπου αξίζει να βρίσεις, βρίζεις. Όπου πρέπει να προσευχηθείς, προσεύχεσαι· όπου να κραυγάσεις, κραυγάζεις. Ατομικά ή συλλο­γικά διαπιστώνεται η μόλυνση, και με τις ιδέες που εκφράστηκαν και με τις χειρονομίες.

      Ένας ημιαδιάφορος εργάτης που εισχωρεί για πρώτη φορά στο χώρο μιας επαναστατικής συγκέντρωσης μπορεί να παρουσιάσει διάφορες αντιδράσεις - ή διαμαρτύρεται και δείχνει ότι δε συμφωνεί, ή επιδιώκει να απομονωθεί και ν' αποξενωθεί, ή συμπαρασύρεται. Όταν συμπαρασύρεται, βυθίζεται γοργά μέσα στη μάζα. Ο θόρυβος, οι κραυγές, οι κινήσεις τον μετατρέπουν σ' ένα αυτόματο. Ενώνει τα χειροκροτήματά του και τις κραυγές του με των άλλων. Μετασχηματίζεται, χωρίς να το καταλάβει, σε ενεργούμενο, σ' ένα φρενητικό που αν έβλεπε τον εαυτό του, θα τρόμαζε κι ο ίδιος.

      Η αιτία αυτής της σύμπτωσης του ανθρώπου - ιδίως του φτωχού - με την επαναστατική μάζα, οφείλεται κυρίως στο ότι έχει το αίσθημα ότι τον πρόσβαλαν, αυτόν ή την τάξη που ανήκει, και στην καρδιά του βρίσκεται γραπωμένο έν' αγρίμι που ξυπνά και ρίχνεται να δαγκώσει. Η μνησικακία αυτού του απόκληρου μεταστρέφεται σε ένα μακρινό και ρομαντικό στολίδι, σαν να ήταν πλασμένη από γενναιόφρονα αισθήματα. Η μνησικακία στην ψυχή του επαναστάτη μετατρέπεται σε ποίημα.

      Στην τρέχουσα ζωή, αυτό το βάθος της μνησικακίας και του φθόνου, το τόσο ανθρώπινο, φρουρείται από τη φρόνηση, την κοινωνικό­τητα, από τη φροντίδα να διατηρήσει κανείς μια καλή φήμη, κι έτσι, πολλές φορές αυτό που γεννιέται με τάσεις να δαγκώσει ή να γρατσουνίσει, καταλήγει σ' ένα αστείο ή σ' ένα χαμόγελο.

      Το ίδιο συμβαίνει και στον αστό, στον συντηρητικό ή στον πατριώτη. Σε μια στιγμή κάποιας εκδήλωσης ή ενός συνεδρίου των δικών του, συνενώνεται με τη συντηρητική ή την πατριωτική μάζα. Στον ομι­λητή που του μιλά μ' ευγλωττία, βλέπει τον υπερασπιστή των προνο­μίων της τάξης του ή του έθνους. Αλλά δε βλέπει τα προνόμια αυτά μ' ένα τρόπο συγκεκριμένο, ψυχρό και απτό, παρά μ' ένα τρόπο συμ­βολικό που δεν του φαίνεται εγωιστικός. Δεν του πληρώνουν τα εισοδήματα; Αυτό, λοιπόν, είναι σημάδι πως η κοινωνία βυθίζεται, πως έρ­χεται το χάος, το έγκλημα κι ο θάνατος. Η σημαία, το θούριο, το μνη­μείο στους ήρωες της χώρας, του λένε με χαμηλή φωνή πως θα του πληρωθούν τα ενοίκια.

      Τόσο ο άνθρωπος του προλεταριάτου, όσο κι ο συντηρητικός, μόλις συσσωματωθούν με τη μάζα αισθάνονται την τρομερή δύναμη που τους δίνει ο αριθμός, και συγχρόνως τη συνείδηση της εξουσίας τους. Πλέουν σ' ένα ρεύμα που ουδετεροποιεί τη φυσική τους ατολμία, ρεύμα που έχει ώς βάση την ανωνυμία και την ατιμωρησία.

      Τότε ξεπετιέται από το στόμα ένα σύνθημα που επιδιώκει να γίνει γρήγορα και δίκαια πραγματικότητα: «Στο Βερολίνο! Στα όπλα! Να τουφεκιστούν οι φυλακισμένοι!». Η μάζα επιδιώκει να πραγματοποιήσει αμέσως τα σχέδια και τις αποφάσεις της. Μερικές φορές το πετυχαίνει. Άλλοτε αποτυχαίνει για οποιοδήποτε λόγο: είτε γιατί βρέχει, είτε γιατί διχάζονται οι απόψεις των αρχηγών, είτε γιατί ανταμώνει κάποι­ους φρουρούς στο διάβα της.

      Τέτοια είναι η ψυχολογία των μαζών: μια ορμή αρχέγονη, προσανατολισμένη γενικά προς γοργές λύσεις καί μονομερείς, χυδαίες μάλλον παρά επιλεγμένες. Κάποτε, οι μάζες δέχονται ιδέες γενναι­όφρονες κι ευγενικές. Γενικά όμως ό,τι σ' αυτές θριαμβεύει είναι αισθήματα μνησικακίας κι εκδίκησης. Σχεδόν πάντοτε εκείνο που η μάζα εξαίρει είναι σφαλερό, επιφανειακό, γεμάτο ψευτιά και θεατρινισμό.(...)

      Το πνεύμα της μάζας παραμορφώνει το πνεύμα του ανθρώπου που επιδιώκει να την κατευθύνει, κι αυτός, για να συντονιστεί, την ερεθίζει και την κολακεύει. Έτσι, μια μάζα διαμορφωμένη από έξυπνα κι ευαίσθητα πρόσωπα, μπορεί εύκολα να διαπράξει μια μεγάλη βλακεία, ή να προβεί σε κάποια αγριότητα, ή να δείξει μεγάλη δειλία. Η μάζα είναι ένα αρρωστημένο έλος.

      Σήμερα φαίνεται πως η σύσταση μαζών είναι το ιδεώδες των πολιτικών κομμάτων. Θα είναι τάχα πάντοτε; Δεν το γνωρίζουμε. Οι λά­τρεις του ατόμου θα επιθυμούσαμε να είναι διαβατικό το ιδεώδες αυτό και να ξαναρχίζαμε να σκεφτόμαστε και πάλι τις αθάνατες προσωπικές αξίες. Ίσως όμως είναι πια αργά.

      Η μάζα, που όταν διαμαρτύρεται είναι μνησίκακη και μ' ένα γελοίο και πρωτόγονο συναισθηματισμό, όταν διατάζει είναι δεσποτική και αιμοδιψής. Η ηθική της είναι πολύ φτωχή. Σκοτώνεται; Δεν μπορούσε να γίνει αλλιώτικα. Άλλοτε η ανθρώπινη ζωή άξιζε πολύ. Τώρα αρχίζει να μην αξίζει τίποτε...

                                                                                 PIO ΒΑΡΟJΑ

Μετάφρ. Κώστας  Ε. Τσιρόπουλος

Ασκήσεις:

1.  Να ενημερώσεις την τάξη σου για το περιεχόμενο του κειμένου με γραπτή περίληψή του  σε 120 – 140 λέξεις.     

                                                                                      

2. Με ποιους τρόπους αναπτύσσεται η έκτη παράγραφος; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.

3. «Σήμερα φαίνεται πως η σύσταση μαζών είναι το ιδεώδες των πολιτικών κομμάτων»: να αποδώσετε το νόημα του αποσπάσματος σε 100 περίπου λέξεις.

4. Να γράψεις μία αντώνυμη για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις:

μετασχηματίζεται, ενεργούμενο, βυθίζεται, εξαίρει, διαβατικό

5. «Το πνεύμα της μάζας ... αρρωστημένο έλος»: πώς οργανώνεται ο λόγος (δομή-ανάπτυξη) στην παράγραφο αυτή;

6. Με ποια μέσα και ποιους τρόπους πειθούς παρουσιάζει ο συγγραφέας τις απόψεις του στις πέντε πρώτες παραγράφους;

7. Συμμετέχετε σε ημερίδα που οργανώνει το πολιτιστικό κέντρο του δήμου σας με θέμα: «Ελευθερία και δημοκρατία στις σύγχρονες κοινωνίες». Στην ομιλία σας (500-600 λέξεις) αναφέρεστε στα αίτια που οδηγούν τον άνθρωπο στα δεσμά της μάζας, στερώντας του έτσι την προσωπική του ελευθερία και στο ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει η παιδεία στην αποφυγή αυτού του κινδύνου.