Φιλολογία: Καλλιέργεια φιλειρηνικής συνείδησης

Εκπαίδευση στην ειρήνη

Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε την άποψη του Κλαούζεβιτς¹ ότι «πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» αρκετά προκλητική για την εποχή μας που διατρέχει τον κίνδυνο ενός πυρηνικού πολέμου, ικανού να εξαφανίσει κάθε μορφή ζωής από τον πλανήτη. Είναι προκλητική αυτή η άποψη αλλά και αληθινή γιατί μεταφέρει τις συνθήκες του πολέμου στην καθημερινή ζωή, αφού ο όρος «πολιτική» δεν αναφέρεται μόνο στο διπλωματικό ανταγωνισμό αλλά και στο σύνολο της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Πραγματικά, πόλεμος δεν είναι μόνο η ένοπλη σύγκρουση. Η σύρραξη είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς από αιτίες που οδηγούν μεθοδικά τους λαούς να επιλέξουν τα όπλα και τα χαρακώματα ως πεδίο επίλυσης των διαφορών τους. Είναι ένα αποτέλεσμα αναπόφευκτο, μια «μαζική ηλιθιότητα» καθώς οι κοινωνίες παρασύρονται, ενεργούν τυφλά, χωρίς προσανατολισμό, για να εξασφαλίσουν οφέλη αμφισβητήσιμης αξίας. Στην εποχή μας, ειδικότερα, που τα στρατηγικά όπλα είναι πολύ περισσότερο ευέλικτα, ένας γενικός πόλεμος (παρ' όλο που δε συμφέρει κανέναν) αποτελεί μια διαρκή απειλή. Η στρατηγική της αποτροπής² κατάφερε να δημιουργήσει μια ισορροπία τρόμου. Επομένως, το πρόβλημα δεν είναι να αποτρέψουμε την τελική ανάφλεξη, αλλά να διαμορφώσουμε τις συνθήκες που θα ευνοήσουν την επικράτηση της ειρήνης.

Η ειρήνη θεωρήθηκε ως μη πόλεμος, μεσοδιάστημα δυο πολέμων ή ανακωχή. Πρόκειται για παρεξηγημένες ερμηνείες όχι μόνο επειδή την προσδιορίζουν αρνητικά (δηλαδή από τι δεν είναι) αλλά και γιατί καλλιεργούν στον απλό άνθρωπο την πεποίθηση ότι είναι σχεδόν φυσική επιταγή, κάθε τρίτη γενιά να αγωνίζεται για αμφίβολα ιδανικά ή να θυσιάζεται στο βωμό των επεκτατικών σχεδίων τα οποία άλλοι κατέστρωσαν για λογαριασμό του.

Διατυπώνεται ακόμη η άποψη ότι η ειρήνη θα εξασφαλιστεί όταν καταργηθούν οι αντιθέσεις μεταξύ πλουσίων και φτωχών. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που ισχυρίζονται πως όταν όλοι γίνουν πλούσιοι, αυτόματα θα εξαλειφθούν οι αιτίες που γεννούν τον πόλεμο. Η λύση αυτή όχι μόνο δεν αγγίζει την ουσία του προβλήματος αλλά μετατοπίζει τον πόλεμο σ' ένα άλλο επίπεδο, καθώς αγνοεί την απληστία, τον ανταγωνισμό και την ψευδαίσθηση πως «ζούμε καλύτερα όταν έχουμε περισσότερα».

Όλες οι προηγούμενες απόψεις αγνοούν ότι ο άνθρωπος και η ζωή του έχουν αξία από τη στιγμή που δεχόμαστε ότι μόνον αυτός μπορεί να έχει δυνατότητες, προοπτική για κάτι καλύτερο, ελπίδες, όνειρα και φιλοδοξίες. Η ζωή έχει αξία μόνο όταν υπόσχεται, όταν προβάλλεται στο μέλλον, όταν πραγματώνεται. Ο άνθρωπος προοδεύει και αισθάνεται δημιουργός όταν διαμορφώνει τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες με βάση τους στόχους που ο ίδιος, υπεύθυνα, επέλεξε. Επομένως, ειρήνη είναι η πίστη στην αξία του ανθρώπου και ο σεβασμός της προσωπικότητάς του. Προς αυτή την κατεύθυνση μπορούν να προσανατολιστούν οι προσπάθειες για την εδραίωση της ειρήνης. Η διαπίστωση αυτή φαίνεται απλή, και θα ήταν μάλλον εξωπραγματική αν αγνοούσαμε ένα βασικό παράγοντα: η ειρήνη δεν εξασφαλίζεται όταν γίνεται θώρακας για την αποτροπή του πολέμου -τότε χάνει και το νόημά της- αλλά όταν περιέχει το πιο πολύτιμο αγαθό, την ευτυχία του ανθρώπου. Και είναι γεγονός ότι η ευτυχία στην εποχή μας έχει μετατραπεί σε καταναλωτικό αγαθό. Έχει γίνει ένας σύγχρονος μύθος. Όσο περισσότερο, λοιπόν, βυθίζεται ο σύγχρονος άνθρωπος στην αυταπάτη της καταναλωτικής ευημερίας τόσο απομακρύνεται από την πραγμάτωση της ειρήνης.

Καθοριστικό ρόλο στην απομυθοποίηση της ευημερίας και του καταναλωτισμού μπορεί να διαδραματίσει η εκπαίδευση, αφού αποτελεί το βασικό φορέα κοινωνικοποίησης και προσανατολισμού των νέων ανθρώπων μέσα στον κοινωνικό χώρο. Η εκπαίδευση όμως αντανακλά και αναπαράγει τις κοινωνικές συνθήκες. Αναπαράγει συνειδητά ή ασυνείδητα τη σύγχυση των αξιών και τη ρευστότητα των ιδανικών. Είναι όμως κι ένας τρόπος ζωής καθώς απαιτεί δώδεκα χρόνια προσήλωσης στις απαιτήσεις της σχολικής κοινότητας. Τα χρόνια αυτά είναι τα πιο κρίσιμα στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανθρώπου. Οπότε έχει την ευχέρεια να συμβάλει στην καλλιέργεια των βιωμάτων στα οποία θα θεμελιωθεί μια υγιέστερη κοινωνία. Αυτός ο τρόπος ζωής, όταν δεν είναι ένας ακήρυκτος πόλεμος ανάμεσα στο δάσκαλο και το μαθητή, όταν δεν αναπαράγονται σχέσεις εξουσίας και υποταγής, μπορεί να γίνει η θεμελιώδης προϋπόθεση για τη διαπαιδαγώγηση ανθρώπων, ικανών να έχουν επίγνωση των ορίων των αναγκών τους. Η αυτάρκεια είναι μια λησμονημένη αρετή. Και είναι πολλοί εκείνοι που νομίζουν πως έχει αποκλειστική σχέση με τους αρχαίους Έλληνες και καμιά σχέση με την εποχή μας. Ο καταναλωτισμός και η απληστία απομονώνουν τους ανθρώπους και τυποποιούν τις σχέσεις τους· ενισχύουν τον κοινωνικό ανταγωνισμό υπονομεύοντας κάθε προσπάθεια για ειρήνη.

Η σύγχρονη εκπαίδευση πρέπει να γίνει ανθρωπιστική. Ο όρος αυτός έχει ακουστεί πολλές φορές και ενδεχομένως διατρέχει τον κίνδυνο να αλλοιωθεί. Ας τον διευκρινίσουμε. Ο άνθρωπος δεν υπάρχει γενικά και αόριστα, ούτε πρέπει ν' αντιμετωπίζεται ως κυρίαρχος που επιβάλλει τη θέλησή του στα πάντα. Αυτή είναι μια νοοτροπία προορισμένη για υπεράνθρωπους. Καλλιεργεί έμμεσα τη θέληση για δύναμη και επιβολή αγνοώντας το σεβασμό στο συνάνθρωπο. Πώς να γίνει βίωμα ο σεβασμός όταν κριτήριο της επιτυχίας είναι μόνο ο υψηλός βαθμός και ο ανταγωνισμός (όχι ο συναγωνισμός) που η απόκτηση του συνεπάγεται. Όταν επιβραβεύεται η απομνημόνευση σε βάρος της κριτικής σκέψης είναι επόμενο να αμφισβητεί ο μαθητής την προσφορά της εκπαιδευτικής πράξης. Όταν το μάθημα της Ιστορίας χρησιμοποιείται για να θυμίζει κυρίως τον πόλεμο, δίνει στο νέο άνθρωπο την εντύπωση ότι ιστορική γνώση σημαίνει σύνολο από συγκρούσεις λαών με νικητές και ηττημένους.

Το έργο της εκπαίδευσης δεν είναι δυνατό να περιορίζεται στην πολυμάθεια και το βασικό επαγγελματικό προσανατολισμό. Γιατί το σχολείο είναι πρώτα μια κοινότητα ανθρώπων με τους δικούς της νόμους και το δικό της τρόπο ζωής. Φέρει λοιπόν την ευθύνη για το αν θα καλλιεργηθούν βιώματα ανθρωπιάς ή ανταγωνιστικά. Παρ' όλα αυτά δεν είναι μια κλειστή κοινωνία. Η σύγχρονη πραγματικότητα, όμως, μας πείθει για το αντίθετο. Οι νέοι ζουν μια επίφαση ειρήνης μέσα στο σχολείο ενώ το κοινωνικό περιβάλλον βαραίνει από τη βία και την εγκληματικότητα. Αυτές τις εμπειρίες τους από την καθημερινή ζωή τις αρνείται έμμεσα το σχολείο δημιουργώντας την πεποίθηση ότι μέσα σ' αυτό (στο σχολείο) αποκτάται μόνο η γνώση. Τι είδους γνώση μπορεί να είναι αυτή που βρίσκεται μακριά από τους κοινωνικούς κραδασμούς; Πώς να καλλιεργηθεί πνευματικά ο νέος όταν είναι τόσο δύσκολο να προσεγγίσει με τη δύναμη της σκέψης του τις κοινωνικές αντιφάσεις που πληθαίνουν;

Έργο της εκπαίδευσης είναι η αγωγή του ανθρώπου. Είναι ο προσα-νατολισμός της συνείδησής του προς ένα σκοπό. Επομένως η προσπάθεια της εκπαίδευσης στην εδραίωση της ειρήνης θα πρέπει να στοχεύει στη συμφιλίωση του ανθρώπου με τον εαυτό του. Η ειρήνη θα εξασφαλιστεί όταν αρθούν οι αιτίες που προκαλούν τον ανταγωνισμό στην καθημερινή ζωή. Η απληστία και η ανάγκη για συνεχή πλουτισμό είναι μερικές από τις αιτίες αυτές. Όταν, αντίθετα, γίνει βίωμα η συμμετοχή στη ζωή της σχολικής κοινότητας και καλλιεργηθεί κλίμα αλληλεγγύης και εμπιστοσύνης, τότε θα έχουν τεθεί οι βάσεις για την ολόπλευρη μόρφωση του ανθρώπου.

Η εκπαίδευση, είναι αλήθεια, δεν μπορεί να αποτρέψει έναν πόλεμο. Μπορεί όμως να διαμορφώσει τη συνείδηση εκείνων που θα τον αρνηθούν. Για να επιτύχει το στόχο της χρειάζεται και η ανάλογη πολιτική βούληση. Αυτό σημαίνει ότι μόνο ένα δημοκρατικό πολίτευμα θα διαπαιδαγωγήσει τους πολίτες με την ιδέα της ειρήνης και το σεβασμό του ανθρώπου. Αν όμως ο εκπαιδευτικός μηχανισμός υπολειτουργεί, μετατρέπεται σε παράγοντα τροφοδότησης του κοινωνικού ανταγωνισμού. Έτσι προσφέρει στις σύγχρονες κοινωνίες την πρώτη ύλη για την έξαψη της καταστροφικής διάθεσης και της επιθετικότητας. Ο πόλεμος λοιπόν δεν είναι μια θεομηνία ή ένα ξέσπασμα «της κακίας της ανθρώπινης φύσης», αλλά οργανωμένη - συλλογική βία που συσσώρευσε ο καθημερινός ανταγωνισμός.

Θα ήταν άστοχο να μην αναγνωρίσουμε τη θετική προσφορά, στην υπόθεση της ειρήνης, κρατών, κινημάτων και ομάδων. Πρέπει όμως να δεχτούμε ότι οι προσπάθειες αυτές θα ολοκληρωθούν μόνο όταν εδραιωθεί η ειρήνη σε όλες τις εκδηλώσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας. Άρα, η συμφιλίωση των ανθρώπων δεν μπορεί να είναι κυβερνητική υπόθεση ή να επαφίεται στις διακρατικές συμφωνίες μόνο. Η εκπαίδευση εκπληρώνει την αποστολή της όταν προετοιμάζει τον άνθρωπο για την ειρήνη, όταν συμβάλλει στην ωρίμανσή του και ανανεώνει την πίστη του στη ζωή.

ΑΡΗΣ ΓΙΑΒΡΗΣ, Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ Α'

¹Καρλ Φίλιπ Γκότφριντ φον Κλαούζεβιτς (1780 – 1831): πρώσος στρατιωτικός και θεωρητικός του πολέμου, αντίπαλος του Ναπολέοντα. Η φήμη του Κλαούζεβιτς ως τις μέρες μας οφείλεται στο ημιτελές έργο του Περί του Πολέμου, που ασκεί μεγάλη επιρροή σε στρατιωτικούς, διεθνολόγους και πολιτικούς επιστήμονες, μαζί με την Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του ημετέρου Θουκυδίδη.

²Με τον όρο «αποτροπή» εννοούμε την προσπάθεια ενός κράτους ή ομάδας κρατών (με στρατιωτικά μέσα) να καταστήσουν σαφές στον αντίπαλο ότι οποιαδήποτε επιθετική ενέργειά του θα επέφερε περισσότερες βλάβες παρά οφέλη.

Ασκήσεις

Α. Να συντάξετε περίληψη του κειμένου σε 140-160 λέξεις.

Β.1. «Ο πόλεμος λοιπόν δεν είναι μια θεομηνία ή ένα ξέσπασμα «της κακίας της ανθρώπινης φύσης», αλλά οργανωμένη - συλλογική βία που συσσώρευσε ο καθημερινός ανταγωνισμός»: να αναπτύξετε το περιεχόμενο της φράσης σε μια παράγραφο 80-90 λέξεων.

Β.2. Ποιοι οι τρόποι και τα μέσα πειθούς στην πρώτη και στη δεύτερη παράγραφο του κειμένου;

Β.3. «Πραγματικά, πόλεμος δεν είναι μόνο η ένοπλη σύγκρουση. Η σύρραξη είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς από αιτίες που οδηγούν μεθοδικά τους λαούς να επιλέξουν τα όπλα και τα χαρακώματα ως πεδίο επίλυσης των διαφορών τους»

«Πρόκειται για παρεξηγημένες ερμηνείες όχι μόνο επειδή την προσδιορίζουν αρνητικά (δηλαδή από τι δεν είναι) αλλά και γιατί καλλιεργούν στον απλό άνθρωπο την πεποίθηση ότι είναι σχεδόν φυσική επιταγή, κάθε τρίτη γενιά να αγωνίζεται για αμφίβολα ιδανικά ή να θυσιάζεται στο βωμό των επεκτατικών σχεδίων τα οποία άλλοι κατέστρωσαν για λογαριασμό του.»

Ποιο είδος σύνδεσης διακρίνετε στα υπογραμμισμένα σημεία των αποσπασμάτων; Να το χρησιμοποιήσετε κι εσείς σε δυο δικά σας παραδείγματα.

Β.4. Με ποιο τρόπο αναπτύσσεται η τρίτη παράγραφος του κειμένου;

Β.5. άστοχο, εδραιωθεί, εκδηλώσεις, συμφιλίωση: να γράψετε τα συνώνυμα των λέξεων.

Β.6. Να παρουσιάσετε τον τρόπο με τον οποίο ο συγγραφέας επιτυγχάνει τη συνοχή της προτελευταίας παραγράφου.

Γ. Στα πλαίσια της διεξαγωγής μαθητικού συνεδρίου, που διοργανώνει η Ε.Ε αναλαμβάνετε να παρουσιάσετε μια εισήγηση με θέμα «Εκπαίδευση και Παγκόσμια Ειρήνη». Στην ομιλία σας θα προτείνετε τους τρόπους εκείνους με τους οποίους είναι δυνατόν να συμβάλει η εκπαίδευση στην παγίωση της ειρήνης και στη διαμόρφωση φιλειρηνικής συνείδησης στους νέους.