ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 2016




ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ
Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ Δ' ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΚΑΙ ΕΠΑΛ (ΟΜΑΔΑ Β)
ΔΕΥΤΕΡΑ 16 ΜΑΪΟΥ 2016 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ:
       ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
ΚΕΙΜΕΝΟ                                                                          
                                                                Η φιλία
Η φιλία, δώρο ακριβό και ευτύχημα σπάνιο, έχει πανάρχαιους τίτλους ευγένειας. Την εχάρηκαν άνθρωποι εκλεκτοί, σε όλα τα γεωγραφικά και τα ιστορικά πλάτη της οικουμένης, και την εγκωμίασαν ποιητές, σοφοί, πολιτικοί με τον τρόπο του ο καθένας, αλλά όλοι με την ίδια συγκίνηση. Άλλωστε, εκτός από την καταγωγή της λέξης (που είναι κατευθείαν παράγωγο του κύριου για την «αγάπη» ρήματος: φιλείν), και μόνο το γεγονός ότι, για να τονίσουμε την εκτίμηση και την εμπιστοσύνη μας προς τα πιο οικεία μας πρόσωπα, δηλώνουμε ότι τους θεωρούμε «φίλους», μαρτυρεί πόσο ψηλά η κοινή συνείδηση τοποθετεί τη φιλία.
Τι είναι η φιλία; «Εύνοια», φυσικά, όπως λέγει ο Αριστοτέλης· να έχεις, δηλαδή, καλές διαθέσεις απέναντι σ’ έναν άνθρωπο, να αισθάνεσαι στοργή γι’ αυτόν, να επιζητείς την συντροφιά του και να θέλεις την ευτυχία του· να είσαι εύνους προς κάποιον και αυτός εύνους προς εσένα· να υπάρχει ανταπόκριση, αμοιβαιότητα στα αισθήματά σας, να τον αγαπάς και να τον τιμάς κι εκείνος, επίσης, να σε αγαπά και να σε τιμά. Γι’ αυτό, όσο τρυφερές κι αν είναι οι σχέσεις μας με τα άψυχα, δεν λέγονται φιλία. Όταν αγαπούμε ένα άψυχο πράγμα, αυτό που αισθανόμαστε δεν είναι φιλία.
Μπορούμε να διακρίνουμε τρία είδη φιλικών σχέσεων, κατά τον Αριστοτέλη: «διά το χρήσιμον», «δι’ ηδονήν», «διά το αγαθόν». Στην πρώτη περίπτωση, συνδεόμαστε μ’ έναν άνθρωπο, επειδή ο ένας μας είναι στον άλλο χρήσιμος (για τις υποθέσεις, τις ανάγκες, τη σταδιοδρομία, τις πολιτικές φιλοδοξίες μας κ.τ.λ.). Στη δεύτερη, διατηρούμε στενές σχέσεις μαζί του, επειδή μας προξενεί ευχαρίστηση (είναι διασκεδαστικός, έξυπνος συνομιλητής, επιδέξιος συμπαίκτης κ.τ.λ.). Και στις δύο περιπτώσεις, «αγαπούμε» τον άλλο κι εκείνος μας «αγαπά» όχι για την ανθρώπινη ποιότητά μας, επειδή, δηλαδή, είμαι εγώ αυτός που είμαι και είναι εκείνος αυτός που είναι (κατά το σώμα και την ψυχή, το ήθος, το πνεύμα), αλλά επειδή κάτι άλλο περιμένουμε απ’ αυτόν και αυτός από εμάς, ένα κέρδος (υλικό ή ηθικό) ή μιαν απόλαυση (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής).
Του τρίτου είδους ο φιλικός δεσμός είναι η τέλεια, η ουσιαστική και ακατάλυτη φιλία. Τον κάνω συντροφιά, τον τιμώ, τον αγαπώ, με κάνει συντροφιά, με τιμά, με αγαπά, όχι επειδή περιμένω απ’ αυτόν ή εκείνος περιμένει από μένα ωφέλεια (με όλο που βέβαια και μπορώ και θα τον ωφελήσω, όπως και εκείνος επίσης, και μπορεί και θα με ωφελήσει), ούτε επειδή μου είναι ευχάριστος και του είμαι ευχάριστος (με όλο που πραγματικά αισθανόμαστε ευχαρίστηση ο ένας κοντά στον άλλο), αλλά επειδή, όντας ο καθένας μας αυτό που είναι, μοιάζουμε ο ένας στον άλλο -η ομοιότητά μας βρίσκεται στην ανθρώπινη αξία μας, στο υψηλό ποιόν της ανθρωπιάς μας. Η τέλεια, λοιπόν, φιλία είναι συνάντηση και δεσμός δύο προσώπων απάνω στον ίδιο ηθικό άξονα, στην ίδια αξιολογική κλίμακα. Θεμέλιο και εγγύηση της αγάπης τους είναι η «αρετή», και επειδή η αρετή είναι «κτήμα ες αεί» του ανθρώπου, ούτε αλλοτριώνεται, ούτε φθείρεται' οι φιλίες που δημιουργούνται απάνω σ’ αυτή τη βάση είναι σταθερές και μόνιμες, αδιάλυτες.
Φίλος είναι ο παραστάτης και σύμμαχός μας στον τραχύ αγώνα να υπάρξουμε, να σηκώσουμε το βάρος της ανθρωποσύνης μας, χωρίς να συντριβούμε ή να ευτελιστούμε. Όταν σε μια βαρυσήμαντη καμπή του βίου μελετούμε ή επιχειρούμε κάτι πολύ σοβαρό και επικίνδυνο, έχουμε ανάγκη από ένα καλόγνωμο σύμβουλο και αυστηρό κριτή, για να συζητήσουμε μαζί του ελεύθερα και χωρίς περιστροφές το πρόβλημά μας. Ποιος μπορεί να είναι αυτός ο σύμβουλος και κριτής; Μπορεί το πρόσωπο τούτο να είναι άλλος εκτός από τον φίλο;
Ε.Π. Παπανούτσος, Πρακτική Φιλοσοφία, σσ. 111-121,
Εκδόσεις Νόηση, Αθήνα, 2008 (Διασκευή).
A1. Να γράψετε στο τετράδιό σας την περίληψη του κειμένου που σας δόθηκε (90-11 0 λέξεις).
Μονάδες 25
Β1. Να επαληθεύσετε ή να διαψεύσετε, σύμφωνα με το κείμενο, τις παρακάτω διαπιστώσεις, γράφοντας στο τετράδιό σας, δίπλα στο γράμμα που αντιστοιχεί σε κάθε πρόταση, τη λέξη Σωστό, αν η πρόταση είναι σωστή, ή τη λέξη Λάθος, αν η πρόταση είναι λανθασμένη:

α. Ακόμα και οι τρυφερές σχέσεις μας με τα άψυχα είναι φιλία.
β. Η αμοιβαιότητα των αισθημάτων είναι απαραίτητη προϋπόθεση της φιλίας.
γ. Η φιλία δεν αποκλείει την προσδοκία οποιασδήποτε υλικής ανταμοιβής και ευχαρίστησης.
δ. Η τέλεια φιλία είναι εκείνη που στηρίζεται σε ηθικές αξίες.
ε. Σε μια δύσκολη στιγμή της ζωής μας μπορούμε να στηριχτούμε και σε άλλους συμπαραστάτες και συμβούλους εκτός από έναν φίλο.
Μονάδες 10
Β2. α) Να βρείτε δύο τρόπους ανάπτυξης της τρίτης παραγράφου του κειμένου «Μπορούμε να διακρίνουμε ... (την τέρψη της ευχάριστης συναναστροφής).» και να τεκμηριώσετε την απάντησή σας με αναφορές στο κείμενο.
Μονάδες 4
 β) Ποια νοηματική σχέση εκφράζουν οι παρακάτω διαρθρωτικές λέξεις;
          Άλλωστε (1η παράγραφος)           δηλαδή (2η παράγραφος) 
                  Όταν (2η παράγραφος)      λοιπόν (4η παράγραφος).
Μονάδες 4
Β3. α) Να γράψετε ένα συνώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
εγκωμίασαν, ευχαρίστηση, συναναστροφής, ακατάλυτη, φθείρεται.
Μονάδες 5
       β) Να γράψετε ένα αντώνυμο για καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις του κειμένου:
οικεία, επιδέξιος, ωφέλεια, αξία, αυστηρό.
Μονάδες 5
Β4. α) Να αιτιολογήσετε τη χρήση των εισαγωγικών και της παρένθεσης στις παρακάτω           περιπτώσεις της τρίτης παραγράφου:
«διά το χρήσιμον»
«αγαπά»
(υλικό ή ηθικό).
Μονάδες 3
β) Να αιτιολογήσετε τη λειτουργία του β' ενικού ρηματικού προσώπου στη δεύτερη παράγραφο και του α' πληθυντικού στην τρίτη παράγραφο.
Μονάδες 4
Γ1. Σε ομιλία 500-600 λέξεων που θα γράψετε για να εκφωνήσετε σε εκδήλωση του σχολείου σας, με θέμα τις ανθρώπινες σχέσεις στη σύγχρονη εποχή, να εκθέσετε:
α) τα χαρακτηριστικά της γνήσιας φιλίας, όπως εσείς την αντιλαμβάνεστε και
β) την άποψή σας σχετικά με τον ρόλο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης/διαδικτύου στη δημιουργία σχέσεων φιλίας.
Μονάδες 40

Εντοπισμός επιχειρήματος



Νεοελληνική Γλώσσα Γ΄ Λυκείου

Ενότητα: Η Πειθώ

Εντοπισμός επιχειρήματος

     Ενώ είναι εύκολο να εντοπίσουμε τα μέρη που συνθέτουν ένα επιχείρημα, όταν αυτό εμφανίζεται στην τυπική σχηματική μορφή του (δηλαδή προκείμενες και συμπέρασμα), είναι αρκετά δύσκολο να διακρίνουμε τη δομή του μέσα στο κείμενο. Αυτό συμβαίνει, επειδή ο συλλογισμός στην τυπική και σύντομη μορφή του περιέχει μόνο προτάσεις – κρίσεις. Σε ένα κείμενο, όμως, ένα επιχείρημα έχει ανάπτυξη, σύνταξη και διατύπωση πολύπλοκη. Γι’ αυτό χρειάζεται να διακρίνουμε τις προτάσεις – κρίσεις που αποτελούν τα μέρη του επιχειρήματος από τις δευτερεύουσες ιδέες που τα συμπληρώνουν ή τα αναλύουν.
    Παραδείγματα:
     α) Η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη (συμπέρασμα), ο οποίος επιδιώκεται πρωταρχικά με την άσκηση συγκράτησης κι ελέγχου, σε εκείνον που έχει ήδη εγκληματήσει, για να μην υποτροπιάσει. Γιατί ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου (πρώτη προκείμενη), την οποία η θανατική ποινή καταστρέφει (δεύτερη προκείμενη).
Το επιχείρημα θα μπορούσε να δοθεί με την εξής τυπική δομή:
Προκείμενες: α. Ο σωφρονισμός προϋποθέτει, βέβαια, τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.
                    β. Η θανατική ποινή καταστρέφει τη φυσική ύπαρξη του ανθρώπου.
Συμπέρασμα: Επομένως, η θανατική ποινή αποτελεί καθαρό παραλογισμό από τη σκοπιά του σωφρονισμού του παραβάτη.

     β) «Με τη διεθνοποίηση της οικονομίας της αγοράς, ασκήθηκαν πιέσεις από διεθνή όργανα, ώστε οι κάτοικοι των φτωχότερων κρατών να στραφούν σε καλλιέργειες προϊόντων που θα εξάγονταν στις πλουσιότερες χώρες. Έτσι, εγκατέλειψαν την παραγωγή αγροτικών προϊόντων βασικών για τη διατροφή τους, τα οποία ανέλαβαν πολυεθνικές που κερδοσκοπούν, αυξάνοντας υπέρογκα τις τιμές. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι κάτοικοι του Νότου δαπανούν το 80% του εισοδήματός τους σε τρόφιμα (ψωμί, ρύζι, κ.λπ.) που, μέχρι πρότινος, καλλιεργούσαν μόνοι τους, με συνέπεια να γίνονται έρμαια των δυνάμεων της αγοράς. Είναι, λοιπόν, φανερό ότι το καπιταλιστικό μοντέλο ανάπτυξης ευθύνεται για την επισιτιστική κρίση που πλήττει την περιθωριοποιημένη πλειονότητα του παγκοσμίου πληθυσμού».
Ανάλυση (τυπικός συλλογισμός της λογικής):
Προκείμενη (1): «Με τη ... χώρες».
Προκείμενη (2): «Έτσι ... τιμές».
Προκείμενη (3): «Κατ’ αυτόν ... αγοράς».
Συμπέρασμα: «Είναι ... πληθυσμού».
Ενδεικτική απάντηση: Ο συγγραφέας επικαλείται τη λογική του δέκτη, οργανώνοντας ένα λογικό επιχείρημα. Πιο αναλυτικά, υποστηρίζει τη θέση «το καπιταλιστικό ... πληθυσμού». Σο συμπέρασμα αυτό αιτιολογείται με το απόσπασμα «Με τη ... της αγοράς» (προκείμενες), κάτι που διαφαίνεται με τη διαρθρωτική φράση «είναι, λοιπόν, φανερό».

Βήματα τεκμηρίωσης (μεθοδολογία): Όταν κρίνουμε ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί επιχειρήματα, για να τεκμηριώσουμε την απάντησή μας σε σχετική ερώτηση, χρειάζεται να παρουσιάσουμε:
ü  Ποια κύρια θέση επιχειρεί να αποδείξει ο πομπός (συμπέρασμα);
ü  Ποιες επιμέρους θέσεις (προκείμενες) παραθέτει, με σκοπό να αιτιολογήσει την κύρια θέση του;
ü  Υπάρχουν εκφράσεις που καθιστούν σαφές ότι συνάγεται κάποιο συμπέρασμα μέσα από την παράθεση σχετικών προκειμένων;

Διάκριση επιχειρήματος – συλλογισμού:
    Επιχείρημα ονομάζεται ένα οργανωμένο σύνολο λογικών προτάσεων – κρίσεων (προκείμενες) από τις οποίες προκύπτει ένα λογικό συμπέρασμα. Είναι δυνατόν μία από τις προτάσεις αυτές να εκφέρεται με ερώτηση (ρητορικό ερώτημα).
    Συλλογισμός είναι η διαδικασία, η μέθοδος με την οποία ο ομιλητής διαρθρώνει κάθε επιχείρημα. Ο συλλογισμός, δηλαδή είναι ένας στοχασμός, η ρητή έκφραση του οποίου αποτελεί το επιχείρημα. Όταν η διατύπωσή του είναι συνοπτική και περιλαμβάνει μόνο προτάσεις – κρίσεις, τότε λέγεται τυπικός συλλογισμός της λογικής. Ο συλλογισμός μπορεί να αναπτύσσεται σε μία παράγραφο ή να εκτείνεται στο σύνολο ενός κειμένου:
α . Παράγραφος: τα μέρη του συλλογισμού ( προκείμενες – συμπέρασμα ) αντιστοιχούν στα δομικά μέρη της παραγράφου ( θεματική περίοδος, λεπτομέρειες – σχόλια, περίοδος κατακλείδα).
β . Κείμενο : η επιχειρηματολογία αναπτύσσεται στο κύριο μέρος του κειμένου, ενώ η θέση του συγγραφέα (κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα ανάπτυξης) συνήθως προηγείται των αποδείξεων ( στον πρόλογο), μπορεί όμως και να έπεται ( στον επίλογο).

    Το επιχείρημα εμπεριέχει συλλογισμό ή σειρά συλλογισμών για τη στήριξη ή την ανατροπή μιας θέσης.

Διευκρίνιση: Λέγοντας και γράφοντας συλλογιστική πορεία που αρχίζει κάπου – στο χαρτί ή στο χρόνο- και προχωρεί δεν αναφερόμαστε στο αν αρχίσαμε τη συλλογιστική πορεία μας με τη γενική κρίση (για να χαρακτηρίσουμε το συλλογισμό παραγωγικό) ή καταλήγουμε σ’ αυτήν τη γενικευτική κρίση (για να τον πούμε επαγωγικό). Σημασία δεν έχει η θέση αυτών των κρίσεων στο χαρτί ή στο λόγο, σημασία έχει το ποιες κρίσεις απορρέουν λογικά από μια άλλη (παραγωγικός συλλογισμός) ή ποια κρίση γενικευτική οικοδομείται από τις άλλες (επαγωγικός συλλογισμός).
    Το τυπικό, βέβαια, σχήμα συλλογισμών παρουσιάζει πρώτα τις προκείμενες κρίσεις (αυτό υποδηλώνει και η ονομασία τους: προ – κείμενες) και έπειτα το συμπέρασμα. Συχνά όμως στο λόγο του κάποιος προτάσσει το συμπέρασμα και σπεύδει να το στηρίξει με τις προκείμενες, πορεία φαινομενικά αντίστροφη.
Συγκεκριμένα :
    Έδωσαν το παρακάτω κείμενο: «Ο εικοστός αιώνας δικαίως χαρακτηρίζεται ως αιώνας των μεγαλύτερων και σημαντικότερων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών. Με τη ραγδαία εξέλιξη της τεχνολογίας, ο μέσος “Δυτικός άνθρωπος” ζει στο κατώφλι του 21ου αιώνα μία πολύ διαφορετική καθημερινή ζωή από τον αντίστοιχο άνθρωπο των αρχών του 20oυ αιώνα. 'Ένα σημαντικό ποσοστό ευθύνης γι' αυτές τις δραματικές αλλαγές στην καθημερινή ζωή φέρει και η πρόοδος στις λεγόμενες βιοϊατρικές επιστήμες. Η ανακάλυψη της δομής του DNA, πριν από 45 περίπου χρόνια, και η επακόλουθη "έκρηξη γνώσης" στους τομείς της Μοριακής Βιολογίας και της Γενετικής φέρνουν την ανθρωπότητα αντιμέτωπη με μια νέα τάξη πραγμάτων».
     Και ζήτησαν από τους εξεταζόμενους να χαρακτηρίσουν τη συλλογιστική πορεία με την οποία αναπτύσσει τη σκέψη του ο συγγραφέας και να αιτιολογήσουν τη θέση τους. Ση θεωρούν (όπως φάνηκε από τις Οδηγίες που έστειλαν στους βαθμολογητές) παραγωγική. Γιατί:
- Στην αρχή του παραπάνω κειμένου αναφοράς είδαν κρίση γενική και νόμισαν ότι έχουν την κορυφή παραγωγικού συλλογισμού, ενώ πρόκειται για γενικευτικό συμπέρασμα πολλών παρατηρήσεων (επαγωγικός συλλογισμός).
- Τις επόμενες προτάσεις, που είναι επίσης γενικές και δεν απορρέουν από την πρώτη αλλά την ενισχύουν, τις θεώρησαν συνέχεια παραγωγικού συλλογισμού, ενώ είναι τεκμήρια ενίσχυσης της αρχικής πρότασης.
     Ολοκλήρωσαν την πορεία τους στο πεδίο της σύγχυσης με νεότερες Οδηγίες γράφοντας:
 «Ο συγγραφέας αναπτύσσει τη θέση του με παραγωγική συλλογιστική πορεία: Αρχίζει με τη θεματική περίοδο Ο εικοστός αιώνας ... γενική θέση, στη συνέχεια μεταβαίνει σε μερικότερες έννοιες (τεχνολογία κλπ.), δηλαδή στα αποδεικτικά στοιχεία με τα οποία αναπτύσσει και τεκμηριώνει τη θέση του».
    Αλλά, αν είναι αποδεικτικά στοιχεία και με αυτά τεκμηριώνει την (αρχική) θέση, τότε ο άνθρωπος οικοδομεί επαγωγικό συλλογισμό, όχι παραγωγικό.
Φ. Κ. Βώρος

Ποια η συλλογιστική πορεία των ακόλουθων επιχειρημάτων;
1.      Η ανάπτυξη μιας χώρας προϋποθέτει πάνω απ’ όλα την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών. Κυρίως αυτό ισχύει για την πολιτική ανάπτυξη μιας χώρας: αν δεν υπάρχει ισορροπημένη σχέση μεταξύ κοινωνίας των πολιτών και πολιτικής κοινωνίας, δεν μπορεί να υπάρξει ισορροπημένη οικονομική ανάπτυξη αλλά ούτε και δημοκρατία.

2.      Ο λαός, όπως ο καθένας γνωρίζει, δεν είναι αδιαίρετος. Επιπλέον, σε μια δημοκρατία δεν ασκεί εξουσία ο λαός αλλά μια κυβέρνηση που λογοδοτεί στο λαό. Συνεπώς ο λαός αρκείται στο να ελέγχει την εξουσία.

3.      Οι διανοούμενοι και οι μαχητές του δρόμου συχνά αγωνίζονται για τον ίδιο σκοπό, την κατάργηση των κοινωνικών ανισοτήτων και το μετασχηματισμό των κοινωνικών δομών. Ο μαχητής του δρόμου χρησιμοποιεί την πέτρα και τη γροθιά του, ενώ ο πνευματικός άνθρωπος τη γραφίδα και τη νόηση του. Ο μαχητής του δρόμου καταφεύγει στην αμφισβήτηση του κοινωνικού κατεστημένου μέσα από την πυρά των συμβόλων του, ενώ ο διανοούμενος αμφισβητεί τη σαθρή καθεστηκυία τάξη μέσα από τους πύρινους λόγους του και τα γεμάτα με ρομαντικό πάθος κείμενα του. Ο μαχητής του δρόμου παραθέτει τον προσωπικό σωματικό αγώνα του ως παράδειγμα ενεργού κινητοποίησης για τους συμπατριώτες του, ενώ ο διανοούμενος καταθέτει την πνευματική παραγωγή του ως μέσο για την αφύπνιση της κοινωνικής συνείδησης των συμπατριωτών του και τη συμπόρευσή τους σε έναν ευγενή αγώνα.

4.      Η αποτυχία του εκπαιδευτικού συστήματος να φέρει τους μαθητές σε γόνιμη και ουσιαστική επαφή με την ελληνική γλώσσα έχει οδηγήσει τη νεολαία μας στη χρήση ενός «ημιτελούς και καταχρηστικού» τρόπου ομιλίας που βρίθει αυθαίρετων γλωσσικών ευρημάτων και κακόηχων, νεολογισμών.

5.      Η πολύ γνωστή φράση του Αντρέ Μαρλώ για την «υποχρέωση μας να πα­ραδώσουμε το παρελθόν ακέραιο στο μέλλον», διατυπωμένη πριν από τρεις και πλέον δεκαετίες, εξακολουθεί να ισχύει πάντα και ν’ αποτελεί, όπως πιστεύω, μια πολύ καλή προμετωπίδα σε μια ομιλία αφιερωμένη στα μνημεία και το περι­βάλλον.

6.      Ταυτόχρονα αποτελεί και μια πολύ καλή υπόμνηση ενός καθήκοντος για όλους μας. Με δυο λόγια, του καθήκοντος που έχουμε να εξασφαλίσουμε την ιστορική συνέχεια, διασώζοντας και διατηρώντας τα στοιχεία εκείνα του κτισμέ­νου περιβάλλοντος που μπορούν να την τεκμηριώσουν, δηλαδή τα μνημεία. Γιατί είναι ακριβώς αυτά τα στοιχεία που με τον πιο άμεσο και απτό τρόπο εικονογρα­φούν αυτήν την ιστορική συνέχεια, ενώ συνάμα διδάσκουν και εξηγούν.

7.      Τρίτη κατηγορία ρατσιστών είναι η τεράστια μάζα των μικροαστών και των επαρχιωτών. Όλοι αυτοί οι οποίοι αισθάνονται ένα σύμπλεγμα κατωτερότητας απέναντι στους πρωτευουσιάνους και στους ανθρώπους που ζούνε στις μεγάλες πόλεις. Και είναι, όπως ξέρετε, τουλάχιστον η πλειοψηφία του πληθυσμού των διαφόρων χωρών όπως και στην Ελλάδα. Στη μείζονα Αθήνα ζούνε 3,5 με τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι κι αν βάλουμε και τη Θεσσαλονίκη τι γίνεται; Όλοι οι άλλοι άνθρωποι για διάφορους λόγους έχουν ξεμείνει πίσω σ' ότι αφορά την εξέλιξη της μοντέρνας κοινωνίας και ζηλεύουν, φθονούν κι ο φθόνος είναι κύριο στοιχείο ρατσισμού - μιλάμε για κοινωνικό ρατσισμό.

8.      Είναι κοινή διαπίστωση, που μπορεί να ανιχνευθεί 100 χρόνια πίσω στον Τ. Η. Huxley, ότι τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου έχουν εξελιχθεί σε πολύ μικρότερο βαθμό σε σχέση με τις νοητικές λειτουργίες του. Η εξελικτική αυτή καθυστέρηση είναι απολύτως κατανοητή. Επιβιώνει και εξελίσσεται μόνο ό,τι προάγει την επιβίωση του ατόμου (και του είδους). Και αν, όπως υποστηρίζουν οι κοινωνιοβιολόγοι, τα ηθικά αισθήματα του ανθρώπου υπόκεινται σε εξελικτικές αλλαγές ανάλογες με εκείνες των ανατομικών χαρακτηριστικών και φυσιολογικών λειτουργιών, θα ήταν λογικό να υποθέσει κανείς ότι τα ηθικά αισθήματα, όπως η αλληλεγγύη, η δικαιοσύνη, η καλοσύνη, θα εξελιχθούν και θα γίνουν σταθεροί τρόποι ζωής στην ανθρώπινη κοινωνία μόνο όταν αρχίσουν να συντελούν στην επιβίωση του ανθρώπου.

9.      Όταν υπάρχουν άτομα με ανυπολόγιστο πλούτο πλάι πλάι με εκατομμύρια πεινασμένους, η κοινωνική ισορροπία κινδυνεύει. Όταν υπάρχουν άτομα που υποβάλλονται σε εγχειρήσεις για να αφαιρέσουν τις ρυτίδες που η φύση τους έδωσε, αυτό συνιστά μια θλιβερή παραβίαση των ορίων της φύσης. Κάθε μορφή υπέρβασης της φυσικής τάξης των πραγμάτων συνοδεύεται συνήθως κι από το ανάλογο τίμημα.

10.   H ενδοσχολική κανονικότητα ή ταυτίζεται με τις εξετάσεις του τέλους ή είναι η διαδρομή που οδηγεί ως αυτές. Στην πρώτη στρεβλώνεται η έννοια της παιδείας με τη σταδιακή μετατροπή των σχολείων σε εξεταστήρια, όπου ο νους και η ψυχή των παιδιών προσανατολίζονται ευθύς εξαρχής στην απόσπαση του βαθμού-διαβατηρίου. Έτσι, τα παιδιά υποτάσσονται σ’ ένα βίαιο ωφελιμισμό που τα γερνάει πριν από την ώρα τους και τα αποκόπτει από την έννοια του μαθήματος ως πηγή γνώσεως και τέρ­ψεως.

11.   Αν τάξεις ολόκληρες μένουν σχεδόν κενές, οι μαθητές υποθέτουν ότι το πιο φρό­νιμο και το πιο αποτελεσματικό είναι να κάνουν μερικά επιπλέον φροντιστηριακά εξάωρα, για να εξοικειωθούν με τα SOS. Οι γονείς, στην πλειονότητά τους, συναινούν, πολλοί δε από τους εκπαιδευτικούς, καλοπροαίρετα πάντοτε, κάνουν τα στρα­βά μάτια και χαρίζουν μερικές απουσίες. H από κοινού απαξίωση του σχολείου, η υποβάθμισή του σε σχέση με το φροντιστήριο είναι από τις συνέπειες των αλλεπάλ­ληλων μεταρρυθμίσεων. Και μάλλον δε γιατρεύεται με «εθνικούς διαλόγους».
«Εκπαιδευτική αντιστροφή», του Παντελή Μπουκάλα, εφημ. «Η Καθημερινή», 15/5/2004

12.   Το 1998 πουλήθηκαν συνολικά 100 εκατομμύρια προσωπικοί υπολογιστές και από αυτούς οι εννέα στους δέκα ήταν εφοδιασμένοι με λογισμικά Windows. Ως το 2005 ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι θα έχουν συνδεθεί με το διαδίκτυο. Οι δύο αυτές διαπιστώσεις συνοψίζουν το πρόβλημα. Υπάρχει φόβος για ένα μέγα χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που θα έχουν πληροφόρηση και αυτούς που δεν θα έχουν και κυρίως υπάρχει μεγάλος κίνδυνος από έναν ενδεχόμενο μονοπωλιακό έλεγχο της ροής των πληροφοριών.

13.   Η συχνότητα της διακοπής των τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών προγραμμάτων από διαφημίσεις· η πυκνό­τητά της (με ποικίλους τρόπους) συγχρονικής με τη ροή αυτών των προγραμμάτων άμεσης ή έμμεσης διαφήμι­σης· το πλήθος των εκπομπών με σταθερό διαφημιστικό φόντο· η μετατροπή των ποδοσφαιριστών και των αθλητών (ακόμη και των εθνικών ομάδων) σε κινητές διαφημίσεις· η υπέρογκη μεγέθυνση των διαφημιστικών γιγαντοαφισών και η υπερκάλυψη από αυτές των υπαίθριων χώρων και πολλών δημοσίας χρήσεως κτιρίων· η κατάληψη του μεγαλύτερου μέρους των εφημερίδων και των περιο­δικών από διαφημίσεις και η μετατροπή τους, δια των ένθετων δια­φημιστικών φυλλαδίων που μεταφέρουν, σε διαφημιστικά οχήματα· με λίγα λόγια η ουσιαστική κατάλυση κάθε διαφημιστικής δεοντο­λογίας δηλώνει την εγκαθίδρυση στον χώρο της διαφήμισης ενός ολοκληρωτικού καθεστώτος, το οποίο επιβάλλει τις βουλήσεις του σ' ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής και ατομικής ζωής.

14.   Δυστυχώς, οι αξίες της σημερινής κοινωνίας μας είναι σοβαρά παρεξηγημένες, όταν στο 90% των εφημερίδων υπάρχει η στήλη του ωροσκοπίου, αφού προφανώς «το κοινό ενδιαφέρεται για την αστρολογία» και αφού «τα ωροσκόπια πουλούν». Οι αξίες της κοινωνίας μας είναι σίγουρα παρεξηγημένες, όταν ένας άνθρωπος που κλοτσά μια μπάλα ποδοσφαίρου για λίγα μέτρα πληρώνεται εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια δραχμές, ενώ ο μισθός ενός δασκάλου ίσα ίσα φτάνει για τη διατροφή του.

15.   Σύμφωνα με έρευνα του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου ένα νήμα φαίνεται να συνδέει τη σχολική πορεία χιλιάδων παιδιών στην Ελλάδα. Ένα στα πέντε παιδιά δεν ολο­κληρώνει το Γυμνάσιο στο νομό Ξάνθης, ένα στα έξι εγκαταλείπει το Γυμνάσιο στο νομό Ευρυτανίας, ένα στα πέντε παιδιά στην Ηλεία εισάγεται στη «βιομηχανία των παραγκωνισμένων». Όλες οι ενδείξεις καταδεικνύουν ότι τα παιδιά που εγκαταλείπουν πρόωρα το σχολείο προέρχονται, συνήθως, από τα φτωχά (οικονομικά στερημέ­να) αγροτικά στρώματα του πληθυσμού της χώρας μας.

16.   Η ευημερία των αριθμών δεν έχει ευθεία σχέση με την ευημερία των ανθρώπων, αγώνισμα εκ των πραγμάτων δύσκολο, επίπονο και διαρκές. Ημεδαποί και διεθνείς διαχειριστές της οικονομικής εξουσίας ωστόσο επικαλούνται συχνά το πρώτο ως άλλοθι της αδυναμίας τους να πετύχουν το δεύτερο. Τεράστιο και εκρηκτικό ζήτημα με απροσδιόριστες ακόμη αλλά θρηνητικές παρενέργειες, αν αφεθεί διολισθαίνοντας να εκλυθεί, είναι η ανεργία των νέων. Η κοινωνίας μας, αλλά και οι ηγετικοί της κύκλοι διακατέχονται δυστυχώς απ' αυτό που ονομάσθηκε "σύνδρομο του Τιτανικού". Τότε το καράβι βυθιζόταν αλλά οι επιβάτες της πρώτης θέσης δεν είχαν καταλάβει τίποτε και συνέχιζαν, ανυποψίαστοι για την προελαύνουσα τραγωδία, να γλεντούν και να χορεύουν.
(Στ. Παπαθεμελής, Βραδυφλεγής βόμβα η Ανεργία των Νέων

17.   Ο αθλητισμός είναι μόνο ένα παράδειγμα της ασημαντότητας των τηλεοπτικών προτιμήσεων, που καλλιεργούνται από τα μέσα μαζικής επικοινωνίας. Εύκολα θα μπορούσε να καταστρωθεί ένας μακρύς κατάλογος ανάλογων θεμάτων από την αναζήτηση συζύγων ή χαμένων συγγενών μέχρι τη σαδομαζοχιστική ανάλυση περιπτώσεων ανθρώπινης δυστυχίας ή αμπελοφιλοσοφίας περί μεταφυσικής και εξωγήινων, κατά προτίμηση από πρόσωπα με φανερά δείγματα πνευματικής καθυστέρησης. Στην εποχή μας, το αληθινό όπιο του λαού έχει γίνει η τηλεόραση.

18.   Είναι βέβαιο ότι την πείνα δεν τη γεννάει η φύση. Ο πλανήτης παράγει αρκετή τροφή για όλους, αλλά το σημερινό παγκόσμιο καθεστώς, έτσι όπως έχει διαμορφωθεί (οι δυνάμεις της αγοράς να μην ελέγχονται από καμία δημόσια εξουσία), αδυνατεί να αναπτύξει μηχανισμούς αναδιανεμητικής δικαιοσύνης. Δεν είναι μια αναπότρεπτη μοίρα, αλλά η συνέπεια μιας πολιτικής επιλογής που ευνοεί τους πιο ισχυρούς στον παγκόσμιο οικονομικό ανταγωνισμό.